آینده نگاری فناوری؛ ابزاری برای توسعه‌ی پایدار جامع: روش‌شناسی آینده‌نگاری فناوری

هر چند از روش‌های گوناگونی جهت آینده‌نگاری فناوری استفاده می‌شود، امّا این روش‌ها را می‌توان در دو گستره‌ی اکتشافی (Exploratory) و هنجاری (Normative) تقسیم نمود:

1/ روش‌های اکتشافی نگاه به برون (outward bound) دارند. در این شیوه، نگاه از زمان اکنون آغاز گردیده و به سوی آینده میل می‌کند. اساس این رهیافت، جستجو در روندهای گذشته و یا علیت دینامیک با پرسیدن به صورت ”چه اگر؟“ در مورد پیامدهای این روندهای و رویدادها می‌باشد. تحلیل روند، تحلیل تأثیر متقابل و دلفی سنتی از روش‌های رایج در آینده‌نگاری است که با رویکرد اکتشافی انجام می‌شوند.

2/ روش‌های هنجاری، برعکس، نگاه به درون (inward bound) دارند. در این شیوه، نگاه آغازین به آینده یا مجموعه‌ای ‌از آینده‌های محتمل (اغلب خوشایند و مطلوب) است. سپس با نگاه بازگشت گرایانه، آینده پژوهان می‌جویند که چگونه می‌توان در آفرینش یا گریز از این آینده‌ها تلاش کرد. در این رهیافت، آن‌ها به منابع، محدودیت‌ها و فناوری‌ها می‌نگرند.

ابزارهای کاربردی در این رویکرد، روش‌های گوناگون برنامه‌ریزی و فعالیت‌های مربوطه مانند ”درخت وابستگی“، تحلیل ریخت‌شناسانه همراه با کاربرد بعضی از مدل‌ها و کاربرد‌های کمتر سنتی دلفی مانند ”دلفی اهداف“ است. از شیوه‌های آینده‌نگاری کاملاً کاربردی در رویکرد هنجاری، جهت ترسیم چشم انداز و آینده‌های مطلوب و چگونگی نیل به این آینده‌های خوشایند، برگزاری کارگاه با حضور خبرگان و ذی‌نفع‌ها است.

چهارچوب دیگر برای تقسیم‌بندی روش‌های آینده‌نگاری، تقسیم نمودن آن‌ها به شیوه‌های کمّی و کیفی است. در روش‌های کمّی، بیان توسعه با مفاهیم ریاضی و اعداد صورت می‌پذیرد. از این روش‌ها می‌توان از توالی‌های زمانی، مدل‌های رگرسیونی، شبیه‌سازی احتمالی و مدل‌های اقتصاد متری نام برد.

اغلب، روش‌های کیفی هنگامی استفاده می‌شوند که روندهای کلیدی یا توسعه‌های کلیدی را نتوان با شاخص‌های ساده بیان کرد. از سودمندی‌های شیوه‌های کیفی، استفاده اشکال تفکر خلاقانه مانند طوفان ذهن انگیزی، تخیل علمی و ترسیم اتوپیاپی است. در فرآیند آینده‌نگاری فناوری، می‌توان از هر دو رویکرد اکتشافی و هنجاری، روش‌های کمّی یا کیفی به صورت ترکیبی استفاده کرد.

تصاویر 34، 35، 37 و 38، دو رهیافت اکتشافی و هنجاری را با یکدیگر مقایسه می‌کند.
در تحلیل سناریو از هر دو رویکرد اکتشافی و هنجاری استفاده می‌شود.

روش پیمایش محیطی
Environmental Scanning

 

در این روش، فضای کسب و کار سیاست و فناوری مورد پیمایش قرار می‎گیرند. هدف آن است دیدگاهی نسبت به پیشرفت­های مهمی که در حال شکل گیری هستند، بدست آید. شیوه‎های مورد کاربردی در این روش بسیار متنوع هستند. ممکن است برای پیمایش از رسانه‎های عمومی(روزنامه‎ها، مجلات علمی، تلویزیون، اینترنت و فضای مجازی) برای تجزیه و تحلیل سیستمی و یا از ابزارهای تجزیه و تحلیل محتوا برای یافت رویکردها و سو نگری‎های اجتماعی - سیاسی و یا با مرور گزارش‎های تجزیه و تحلیل مالی، مشاوره با افراد متخصص جهت یافت بازارهای نوپدید و مدل‎های جدید کسب و کار، جستجو در ثبت اختراعات و میزان ارجاع به مقالات علمی یا بررسی مقالات علمی جهت یافت گستره‎های داغ تحقیقاتی استفاده گردد. این داده‎ها می‎توانند به عنوان یافت نخستین آذرخش‎های فضاهای کسب و کار آینده و یا چالش‎های فناوری برای طراحی مدل عملکرد سازمان و یا صنعت مربوطه، مورد استفاده قرار گیرند.
در این روش، پایش رقبا، صنایع و حتی در یک دید گسترده تر، محیط برونی نیز پیمایش می‎شود. برای پیمایش محیط بیرونی، از ساختاری همچون STEEP (S= اجتماعی، T= فناوری،     E= زیست محیطی،P =سیاسی) استفاده می‎گردد(24).

این روش، ساده‌ترین شکل آینده‌نگاری است و بر این اساس است که الگوهای گذشته نیز به آینده امتداد می‎یابند. برای انجام آن، نخست اطلاعات در مورد متغیر در طیفی از زمان گردآوری می‎شود و سپس به نقطه‌ای از آینده تعمیم داده می‎شود. این تجزیه و تحلیل می‎تواند کمی و کیفی باشد. در ساده‌ترین شکل، روش برون‌یابی روند به صورت خطی یا فرافکنی رو به جلو ترسیم می‎شود. دیگر روش‎های آینده‌نگاری که از انواع پیچیده‌تر برون‌یابی روند بوده و گاهی نیز می‎توان آن‌ها را یک شکل مستقل دانست شامل پویایی سیستم، منحنی‎های S، آنالیز رگرسیون و آنالیز جایگزین می‎باشند. تمام این روش‎ها در خود این حقیقت را نهان دارند که آینده از الگوهای سامان یافته­ی گذشته پیروی می‎کند(5).
­روش‎های روند در اینجا منظور داده‎های تاریخی، داده‎های رشد جمعیتی، توسعه­ی اقتصادی، رویکردهای اجتماعی و غیره هستند. روش­های آماری برای ترسیم منحنی یک سری از داده‎های نقطه‌ای، راه مناسبی برای به دست آوردن بینش در مورد توسعه­ی آن روند است. همچنین، این روش­ها، این امکان را به ما می‎دهند تا منحنی‎های S شکل (برای مثال منحنی‎های لجستیک) را بر داده‎های روند هم‌سو کنیم(25). البته باید در نظر داشت که این شیوه در خود کاستی‌هایی دارد. نخست، اغلب این خود مغلطه است که تصور کنیم که آینده از گذشته پیروی می‎کند. دوم آنکه، این روش اطلاعات را برای یک متغیر فراهم می‎کند و این در حالی است که در جهان امروز، به ندرت هر متغیری به صورت مستقل عمل می‎کند و افزون بر آن، اثر نیروهای بیرونی بر آینده هر رویداد و شرایطی، می‎تواند اثر شگرفی داشته باشد(5).

در میزگرد خبرگان، آینده، با اطلاعات و منطق برخاسته از اندیشه‎های افرادی که آشنایی خارق العاده‌ای با موضوع مورد بررسی دارند، ترسیم می‎شود(33). میزگرد خبرگان نقش بسیار مهمی در فرآیند آینده‌نگاری دارد ودر گردآوری اطلاعات و دانش مربوطه، انگیزش بینش‎های نوین و دیدگاه‎های خلاق و راهبردی آینده و نیز تدوین شبکه‎های جدید آینده، در تنظیم پرسش‎های روش دلفی و کارگاه‎های سناریونویسی آینده، نقش خود را ایفا می‎کند. روش‎های طوفان فکری و آنالیز SWOT از روش‌هایی هستند که در کار میزگردی از آن‌ها استفاده می‎شود. میزگرد خبرگان، به شرکت کنندگان خلاق، با اندیشه­ی باز نیاز دارد تا همگان اندیشه‎های خود را عرضه داشته و از پرداختن به علایق خود پرهیز کنند(26). 

روش تحلیل تحلیل تأثیر متقابل
Cross‌impact analysis

 

اغلب، ارتباطات و وابستگی‌هایی میان رویدادها وتوسعه‎ها وجود دارد که نمی‌توان با روش‎های پیش‌بینی تک متغیره آن‎ها را آشکار کرد. روش تحلیل تأثیر متقابل، بر این اعتقاد شکل گرفته است که رخداد یک رویداد، خود نیز می‎تواند بر احتمالات دیگر رویدادها اثر گذارد. احتمالات رخداد یک رویداد در کنار و یا فقدان دیگر رویدادها ترسیم می‎شود. ساختار همبستگی‎های حاصله را می‎توان برای بررسی ارتباطات دیگر اجزاء با یکدیگر و نیز در کل خود سیستم به کار برد.

برتری این روش آن است که آینده‌پژوهان و سیاست‌گزاران را بر آن می‎دارد تا به ارتباطات بین اجزاء سیستم نگریسته و هر متغیر را مستقل از دیگر اجزاء نگاه نکنند(27).

روش فناوری‎های کلیدی
Critical (and key) technology

این روش، برای اولویت سنجی فناوری، روش بسیار سودمندی است و چهار هنگامه را شامل می‎شود. در نخستین هنگامه، می‎بایست یک گروه از خبرگان را برای مشاوره انتخاب نمود. در دومین هنگامه، یک فهرست اولیه از فناوری‎ها فراهم آورده می‎شود (این فهرست را می‎توان از مطالعات آینده‌شناسی پیشین یا از راه ترکیب روش‎ها طوفان ذهن انگیزی و پژوهش کتابخانه‌ای تهیه کرد و یا می‎توان از میزگرد خبرگان توأم با تجزیه و تحلیل ثبت اختراعات، میزان ارجاع به فناوری مربوطه در مقالات علمی و مطالعات دیگر بدست آورد. در سومین هنگامه، خوشه بندی و اولویت سنجی فناوری‎ها انجام می‎شود که این کار به صورت عمده با بحث و اغلب رأی گیری انجام می‎شود. در همین زمان است که نمایه‎های فناوری‎های کلیدی به کار برده می‎شوند. سرانجام در چهارمین هنگامه، فهرست فناوری‎های کلیدی نهایی می‎شود. در این هنگامه ویژگی‎های اصلی این فناوری‎ها و گستره‎های کاربردی آن‌ها و نیز مسائل بحرانی آن‌ها مورد بحث قرار می‎گیرند. پی‌آمد این روش، تنها یک تصمیم گیری نهایی نخواهد بود بلکه شامل توصیه‎های مهم خبرگان به سیاست‌گزاران جامعه است(25).

این شبیه سازی‎ها، چنان امکان نگرش در تعداد بسیار زیاد متغیرها را همزمان به ما می‎دهند که افراد عادی نمی‌توانند آن‎ها را همزمان به صورت سیستماتیک با معادلات پیچیده، مورد سنجش قرار دهند. افزون بر این، برون ده این شبیه سازی‎ها می‎تواند به صورت طراحی‎ها، جداول و گراف‌هایی باشد که می‎توان نتایج را در زمان‎ها و یا شرایط گوناگون مورد مقایسه قرار داد(25).

البته می‎بایست این نکته را یادآور شد که این شبیه سازی‎ها بسیار حساس به فرضیات اولیه و اطلاعات ورودی و پایه هستند؛ چنانچه این داده‎ها نادرست باشند، آینده‌نگاری نیز این نادرستی اطلاعات را بازتاب داده و تقویت خواهد کرد(28).

روش نگاشت راه فناوری
Technology roadmapping 

روش نگاشت راه فناوری به صورت گسترده در صنعت، با هدف حمایت از برنامه­ی استراتژیک فناوری مورد استفاده قرار می‎گیرد ولی به صورت فزآینده‌ای نیز این روش در برنامه‎های آینده‌نگاری، به ویژه زمانی که بخش ویژه‌ای از صنعت مدنظر باشد، کاربرد یافته است. با توجه به مفهوم انعطاف‌پذیر نگاشت راه فناوری، این شیوه اشکال گوناگونی را به خود گرفته است. امّا عموماً، نگاشت راه فناوری شامل جداول گرافیکی چند لایه­ی زمان‌دار است که براساس آن توسعه‎های فناوری، با روندها و پیش‌ران‎های بازار کسب وکار، هم راستا، ترسیم می‎شوند. از این طریق می‎توان، پژوهش و دیگر مسیرهای توسعه را بنیان گذاشت و عملکردهای هدف دار را سامان داد(28 و25).

روش دلفی
Delphi method 

روش دلفی از روش‎های شهودی آینده‌نگاری است که در آن خبرگان شرکت دارند. در دهه­ی 1950 توسط شرکت RAND در آمریکا بنیان گذاشته شده است. اساس آن فراخوان تعدادی از خبرگان فناوری مورد نظر و پرسش از آنان در مورد پیشرفت‎های مرزشکن در فناوری مربوطه و یا پرسش‌هایی در این راستا است و سپس بر راستای پروتکل اجرایی، پاسخ‎های گروه‎ها به پرسش‎ها، پس از تجزیه و تحلیل کمّی و کیفی، به خبرگان بازخورد داده می‎شود و آنگاه همان پرسش‎ها دوباره از آن‌ها پرسیده می‎شوند. این الگو تکرار می‎گردد تا به یک هم‌گرایی در پاسخ به پرسش‎ها رسیده شود.

روش دلفی بسیار زمان بر بوده و نیاز به تلاش بسیار گسترده‌ای دارد و به کیفیت، تجربه و میزان دانایی خبرگان بسیار وابسته است(5). پرسشنامه در روش دلفی عموماً از طریق پست ارسال می‎شود ولی می‎توان در قالب گردهمایی‎ها و یا از طریق کامپیوتر یا روش‎های وابسته به شبکه اینترنت آن را در اختیار خبرگان گذاشت. از برتری‎های این روش آن است که افراد تحت تأثیر نظرات و برجستگی‎های افراد خبره برجسته قرار نمی‌گیرند و پروتکل آن این گونه است که می‎تواند بدون آنکه پاسخ دهندگان تحت تأثیر کلام این افراد قرار گیرند به تبادل اطلاعات و نظرات خود بپردازند(326). از این رو، هر چند که پرسشنامه، فضای تبادل نظرات و اطلاعات است ولی امکان گفتمان گروهی از طریق چرخش پرسش‎ها و پاسخ‎ها در توالی‎های این شیوه، فراهم می‎شود. روش دلفی به ویژه برای پیش‌بینی آینده­ی دور (30‌20 سال) استفاده می‎شود. بنابراین طی ده سال گذشته، اغلب روش دلفی، در سطح ملّی برای آینده‌نگاری علم و فناوری به کار برده شده است. این روش برای ارزیابی موارد جدید، متغیرهای محدود با توصیفی کوتاه از آن‌ها بسیار مناسب است ولی برای توصیف سیستم‎های پیچیده، بهتر است که از روش‎های دیگر مانند سناریونویسی استفاده شود(29).

به طور کلی، آنچه روش دلفی را جذاب و منحصر بفرد جلوه می‎دهد، شیوه دریافت پرسش‎ها از خبرگان و بازخورد پاسخ‎ها به شرکت کنندگان بوده که آن‌ها می‎توانند، پاسخ‎های خود را در گردش دوم، براساس پاسخ‎های دریافتی تغییر داده و با دید گسترده‌تری در گردش‎های بعدی پاسخ داده و فاصله پاسخ‎ها و نیز فراخنای اندیشه­ی خود را با دیگر شرکت کنندگان محک زنند.  

از این رو، این روش، این برتری را دارد که می‌تواند چند بعدی باشد؛ زیرا این روش این امکان را فراهم می‎آورد تا که تعداد زیادی متغیر، بر اساس میل خبرگان شرکت کننده، در یک رابطه­ی ”علت و معلولی“ دخالت داده شوند. از آنجا که سناریونویسی چندین ” گزینه “ را برای آینده ارائه می‎دهد، از کاستی‌های روش‎های دیگر که تمرکز به یک آینده‌ی خاص دارد، دوری می‎جوید(5).

 

روش‌شناسی آینده‌نگاری فناوری