آینده نگاری فناوری؛ ابزاری برای توسعه‌ی پایدار جامع: آینده‌نگاری فناوری در صنعت نفت و گاز ایران

طیّ بیست سال آینده، اندازه­ی اقتصاد جهان دو برابر خواهد شد و در همین راستا نیز مصرف انرژی جهان روند فزآینده­ای خواهد داشت(31). چنین است که امروزه، مسئله­ی انرژی در قلب برنامه‎های کلیدی اقتصادی، زیست محیطی و توسعه‌ای جهان قرار گرفته است و آینده­ی انرژی در تمام برنامه‎های آینده‌نگاری، بخش مهمی را به خود اختصاص داده است.

بر اساس انجمن بین‌المللی انرژی، نیاز جهانی انرژی به رشدی بالغ بر 60 درصد طیّ 25 سال آینده خواهد رسید. با تمام رشد قابل پیش‌بینی در پیشرفت سوخت‎های زیستی، و بهره برداری از انرژی خورشیدی و باد هنوز نیز در 25 سال آینده، منبع قابل اتکای انرژی برای رویارویی با چالش‎های فزآینده نیاز بشر، سوخت‎های فسیلی خواهند بود(31).

در نتیجه، از اواخر دهه 1990، بسیاری از کشورها و شرکت‎های غول صنعت نفت و گاز جهان، به تدوین برنامه‎های آینده خود در قالب نسل سوم پروژه‎های آینده‌نگاری فناوری پرداخته‌اند که در این میان می‎توان به برنامه موفق ”پتروبراس Petrobras“ برزیل، نروژ، آفریقای جنوبی و آمریکا اشاره کرد(36‌-32).

نکته قابل توجه در این برنامه­های آینده‌نگاری آن است که بر عکس نگاه سنتی تدوین آینده با ابزارهای کلاسیک، یک تلاش هم‌گرایانه­ی جمعی با شرکت تمام ذی‌نفع‎ها برای ترسیم آینده­ی صنعت نفت و گاز و تدوین اولویت‎ها و یافت گلوگاه‎های فناوری این صنعت آغاز گردیده است و این تلاش‎ها در زیر چتر فضای اعتقاد به آینده، با ویژگی عدم قطعیت و پیچیدگی شکل گرفته‌اند.

در افق این برنامه­ها، نیل به فزونی در کیفیت زندگی و نیز توسعه­ی پایدار جامع جای دارد(33).

سازمان اُپک (OPEC) با کنترل 80 درصد از تأمین نفت جهان، برنامه­ی استراتژیک آینده‌نگارانه­ی خود را در دست تدوین دارد(37). از این رو، در مقیاس منطقه­ای، ایران به عنوان دوّمین تولید کننده­ی بزرگ این گروه، می‎بایست با نگاه به ظرفیت بالای اُپک در آینده­ی انرژی جهان، برای رویارویی با چالش‎های هزاره‌ی جدید و ابر روندهای گستره­ی انرژی (مانند میل جهان به سوی انرژی‎های نو و تجدید پذیر و نیز کربن زدایی منبع انرژی به منظور گریز از سوخت‎های فسیلی با آلآینده‎های بالا و درخشش سیستم نوآوری در زنجیره­ی تولید نفت و گاز) به تدوین برنامه­ی آینده نگارانه­ی خود در علم و فناوری در گستر­ه­ی صنعت نفت و گاز بپردازد، زیرا بدون تدوین این برنامه، امکان آفرینش توسعه­ی پایدار جامع در جهان پر از عدم قطعیت و مملو از پیچیدگی، وجود نخواهد داشت. بنابراین برای نیل به توسعه­ی پایدار، برنامه­ی آینده‌نگاری فناوری، با یک روش علمی‌، می‎تواند همچون ابزاری کلیدی، نقش مهمی ایفا کند.  

با نگاه ژرف به اساس تئوری آینده‌پژوهی، روش‌شناسی علمی آینده‌نگاری علم و فناوری و نیز تجربه­ی کشورهای دیگر جهان، برنامه­ی کلان آینده‌نگاری فناوری در صنعت نفت و گاز ایران را می‎توان به سیمای تصویر 61 ترسیم کرد.

در همین فاز، وضعیت موجود کشورهای جهان و ایران و چگونگی رویکرد آن‎ها به فناوری‎های نو مورد ارزیابی قرار می‎گیرد. در حقیقت با بررسی منابع و گردآوری داده­ها و اطلاعات، کارشناسان در این فاز، کار ترازیابی صنعت نفت و گاز را انجام می‎دهند و نیز با بررسی بازار کسب و کار به پایش رقبا (کشورهای عمده­ی صادر کننده­ی نفت و گاز و شرکت‎های بزرگ تولید کننده­ی نفت و گاز منطقه‌ای و بین‌المللی) می‎پردازند.

آنگاه پس از آنکه این اطلاعات و داده‎های خام بدست آمد، یک گروه کوچک از خبرگان، به تجزیه و تحلیل آن‌ها پرداخته و از این طریق، ”عناوین“ و ”پرسش‎های“ لازم برای درج در پرسشنامه­ی دلفی و ارائه به میزگرد خبرگان شکل می‎گیرد.

فاز 2: رهیافت برون‌یابی
Extrapolative approaches

در فاز دوم، پرسشنامه برآمده از فاز اول به گروهی نسبتاً بزرگ از خبرگان که در حوزه‎های فناوری، تولید محصول و برنامه‎ریزی نفت و گاز فعال هستند، داده می‎شود و از آنان درخواست می‎شود تا نسبت به پیش‌بینی فناوری‎های مرزشکن و چشمگیر 10 تا 30 سال آینده اقدام نمایند و محصولات، فرآورده‎ها و سامانه‎های مهم و جدیدی را که طی 10 تا 30 سال آینده پدید می‎آیند را پیش‌بینی کنند و نیز براساس آنالیز STEEP (S= اجتماعی،            T= تکنولوژیک، E= زیست محیطی، E= اقتصادی و P= سیاسی) به شناسایی روندهای مرز شکن و تأثیرگذار اجتماعی، زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مؤثر برحوزه­ی صنعت نفت و گاز بپردازند و پاسخ آن‎ها به پرسش‌هایی درباره­ی فناوری‎های نو و کلیدی و تحلیل روندهای کلان مؤثر بر فناوری‎های نفت و گاز به صورت خاص و علم و فناوری به صورت عام، پس از تجزیه و تحلیل کمّی و کیفی، دوباره به آن‌ها بازخوراند می‎شود. همان پرسش‎ها دوباره از آن‌ها پرسیده می‎شود و هنگامی که با این تکرار چرخش پرسش نامه، به یک هم‌گرایی در پاسخ‎ها رسیده شد (روش دلفی)، این نتایج به یک گروه محدودتر از خبرگان که به صورت میزگردی کنار هم آمده‌اند، ارائه خواهد شد.

از همین گروه محدودتر از خبرگان ”Expert panel“، خواسته می‎شود، افزون بر تحلیل داده‎های روش دلفی، خود نیز نسبت به پیش‌بینی فناوری‎های مرز شکن و چشمگیر 10 تا 30 سال آینده به شیوه طوفان ذهن انگیزی Brain storming اقدام کرده و به آنالیز STEEP بپردازند.

همچنین با پیدا کردن فرصت‎ها و تهدیدات خارجی از طریق آنالیز ”SWOT“ نسبت به تدوین یک ماتریکس ”روند - STOW“ در صنعت نفت و گاز اقدام نمایند.

فاز 3: رهیافت هم‌گرایی

در این فاز، یک پانل شامل خبرگان صنعت نفت و گاز (ترجیحاً کسانی که در میزگرد خبرگان فاز دوم شرکت کرده‌اند)، آینده‌پژوهان، تصمیم‌گیران و سیاست‌گزاران صنعت نفت و گاز، نمایندگان شرکت‎های خصوصی و دولتی و نیز نمایندگان جامعه­ی مدنی تشکیل می‎شود و برون ده­ی میزگرد خبرگان برای آن‌ها ارائه می‎گردد و پس از بحث گروهی و دریافت نظر آن‌ها، نسخه­ی نهایی به دو گروه از خبرگان جهت نگاشت راه فناوری و تدوین سناریو در گستره­ی صنعت نفت و گاز سپرده می‎شود.

فاز 4: رهیافت خلاقانه
Creative approaches

در کنار رهیافت راه فناوری ”Tecnology roadmapping“ به صورت جداول گرافیکی چند لایه­ی زمان‌دار و ترسیم روندها و پیشران‎های مربوطه، گروهی از خبرگان نیز به سناریو نویسی جهت خلق چندین آینده­ی ممکن، براساس داده‎های برون یافته از فازهای قبل، می‎پردازند.

فاز 5: تدوین راهبردها و سیاست‌گزاری

در یک کمیته­ی عالی با حضور خبرگان و آینده‌شناسان، براساس چشم اندازهای برآمده از فاز 4 و نگاه به سندهای بالادستی، نسبت به تدوین الزامات و راهبردها اقدام می‎شود. در فاز اول، می‎توان با پیمایش محیطی، دید بسیار گسترده از چگونگی سرمایه‌گذاری در R&D صنعت نفت و گاز در کشورهای گوناگون مانند ایالت متحده، انگلستان، نروژ، کانادا، استرالیا، مکزیک و اتحادیه­ی اروپا و نیز سیاست‎های انرژی آن‌ها بدست آورد و همچنین در همین فاز به آنالیز ویژگی‎ها و سرمایه‌گذاری در بخش R&D فعالان کلان بین‌المللی عرصه­ی نفت و گاز مانند ExxonMobil، BP، Shell، Chevron Texaco و TotalFinal EIF بدست آورد(34). در فاز پیش‌بینی فناوری‎های مرز شکن و تحول برانگیز، در میزگرد خبرگان و چرخش‎های نظر سنجی به شیوه­ی دلفی، شرکت کنندگان به فناوری‌هایی که می‎توانند دی اکسیدکربن را برگرفته و نیز از فناوری‎های ذخیره که موجب افزایش بازیافت فرآورده‎های نفتی شده و آلودگی‎های زیست محیطی را کاهش می‎دهند به بحث می‎پردازند(37). زیرا توجه به این فناوری‎ها موجب خواهد شد که همچنین از بار آلودگی‎ها و تغییرات آب و هوایی در نتیجه ورود دی اکسید کربن و متان به جو زمین گرفته شود(32). همچنین خبرگان با آینده‌نگاری فناوری در فناوری‎های جدید و جذابِ تولید محصولات و حل مسائل سیستمی و نیز فناوری‌هایی با پتانسیل بالای رقابتی به اندیشه می‎پردازند. افزون بر این، از خبرگان درخواست می‎شود با رصد آینده­ی انرژی‎های جایگزین دیگر (مانند سوخت‎های زیستی، انرژی هسته‌ای و هیدروژنی) سرنوشت آینده­ی این انرژی­ها را با آینده­ی صنعت نفت و گاز پیوند دهند. این پیوند از دو زاویه قابل بحث خواهد بود. یکی آنکه دیگر فناوری‎های انرژی مانند Photovolatic array، توربین‎های بادی و سیستم‎های پیشرفته­ی قدرت هسته‌ای، از اجزاء بسیار مهم یک رهیافت جامع انرژی در آینده خواهند بود؛ و از زاویه­ی دیگر نیز با روند تمایل به حذف انرژی‎های کربنی، روند فزآینده­ی میل به انرژی هیدروژنی، از نقاط داغ برنامه‎های آینده نگارانه­ی فناوری می‎باشند(39 و 38). بدون شک، از اجزاء ساختاری سیستم‎های انرژی آینده، انرژی هیدروژنی خواهد بود و از آنجا که انرژی هیدروژن خودش منبع نیست، تولید آن به یک منبع انرژی نیاز دارد و در خوش بینانه ترین سناریوها نیز هنوز تا سال 2030، گاز طبیعی منبع 50 درصد از هیدروژن مصرفی جهان خواهد بود و 50 درصد دیگر نیز از انرژی‎های تجدید پذیر یا هسته‌ای تأمین خواهد شد(38).

در بخش سنتی صنعت نفت و گاز نیز به توسعه­ی تکنولوژی‎های CNG، VNG، GTL، LNG و نیز برداشت از میدان‎های حاشیه‌ای Marginal field که برداشت از آن‎ها نیاز به فناوری‎های نوین و زیرساخت‎های پیچیده و گران دارد، نگریسته خواهد شد. همچنین با بررسی دینامیک صنعت نفت و گاز و کنش این دینامیسم بر روی فناوری‎های نوپدید، صنایع حمل و نقل، ذخیره و پخش نیز به چالش کشیده می‎شوند.

امّا در فراتر از گستره­ی کنونی فناوری‎های رو به رشد این صنایع، به تکنولوژی‎های جدید NBIC (نانو تکنولوژی، بیوتکنولوژی، اطلاعات و شناختی) نگاه خواهد شد و نقش مرزشکن این تکنولوژی در هم آغوشی با فناوری‎های نفت و گاز و نیز تأثیرپذیری فناوری‎های نفت و گاز این فناوری‎ها، مورد بحث واقع خواهند شد.

همزمان با پیش‌بینی فناوری‎های نو و نقش توسعه‌ای آن‌ها، خبرگان در پانل آینده‌نگاری فناوری به پیش‌ران‎های عمده­ی صنعت نفت و گاز می‎پردازند. از پیش‌ران‎های عمده می‎توان به :

 1) نیاز به تنوع در منابع انرژی برای حفظ امنیت در تأمین انرژی

 2) خلق اقتصادی با کربن پایین Low carbon economy جهت کاهش گازهای گلخآن‌های به منظور جلوگیری از تغییرات آب و هوایی و اثرات زیست محیطی

3) افزایش کیفیت هوای شهری برای سلامت عمومی(39) اشاره کرد.

با تحلیل STEEP نیز به شناسایی ابر روندها درگستره­ی فناوری پرداخته می‎شود. از این ابر روندها می‎توان به مسئله­ی حفظ و نگهداری محیط زیست، همزمان با توسعه­ی فناوری و نیز توجه به تغییرات آب و هوایی و کاهش گازهای گلخآن‌های و جلوگیری از آلودگی آب و خاک، توجه به مسئولیت‎های اجتماعی صنایع، تأکید بر امنیت انرژی، افزایش قیمت فرآورده‎های نفتی و گازی، توجه به سلامت انسان، اقتصاد دانایی محور، اقتصاد با کربن پایین، تکنولوژی‎های ترکیبی یا ادغام فناوری‎ها در رهیافتی جامع به فناوری، رویکرد به تکنولوژی‎های نرم به جای سخت، توسعه­ی منطقه‌ای و زدودن شکاف طبقاتی، کاهش فشار مصرف انرژی، دسترسی عادلانه به انرژی و جهانی‌سازی، اشاره کرد.

در ترسیم ماتریکس STEEP و SWOT، می‎بایست به منظرهای رقابت پذیری، نوآوری، تمرکززدایی، خصوصی سازی و مشارکت مردمی تأکید نموده و مسائل و چشم اندازها را با در نظر گرفتن فضای عدم قطعیت ”uncertainties“ و پیچیدگی ”complexity“ در نظر گرفته و با نگاشت راه فناوری صنعت نفت و گاز، گلوگاه­های بحرانی و کلیدی را یافت نمود. در تدوین سناریوها نیز با فرض به اینکه طی 20 سال آینده، نفت سوخت غالب جهان خواهد بود، به سناریونویسی آینده‎های ممکن صنعت نفت و گاز در سه قالب زیر پرداخته می‎شود(376):

1/ پویایی اقتصاد کشور همچون کنون

2/ رشد بالای اقتصاد کشور

3/ رشد پایین اقتصادی کشور

 می‎بایست باز به این نکته توجه داشت که در تدوین آینده‌نگاری فناوری در صنعت نفت و گاز ایران، همچون تمام برنامه‎های آینده‌نگاری، رویکرد مشارکتی وجود دارد و نمایندگان بخش صنعت، کسب و کار، بخش خصوصی، دانشگاهی و دولت در کنار خبرگان به تدوین سیاست‌گزاری و تعیین راهبردها می‎پردازند. زیرا پایداری ”Sustainability“صنعت نفت و گاز، در جهان سرشار از عدم قطعیت، گسست و پیچیدگی، تنها از طریق گفتمان دائم دانایی وفناوری امکان‌پذیر است(40).

 

آینده‌نگاری فناوری در صنعت نفت و گاز ایران